Από τη δεκαετία του 1990 όταν και διαδόθηκε ευρέως το Internet, ο κυβερνοχώρος συνεχίζει να εξελίσσεται με εκπληκτικούς ρυθμούς. Έχουν δημιουργηθεί πλείστα εικονικά περιβάλλοντα που απαιτούν τη διαμεσολάβηση υπολογιστή για να λειτουργήσουν, όπως για παράδειγμα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα λεγόμενα NFTs, αλλά και οι τεχνολογίες εκτεταμένης πραγματικότητας (extended reality), οι οποίες περιλαμβάνουν την εικονική πραγματικότητα (VR) και την επαυξημένη πραγματικότητα (AR). Όλα αυτά τα ψηφιακά περιβάλλοντα, αν και ασύνδετα συνήθως μεταξύ τους, έχουν οδηγήσει σε ραγδαίο ψηφιακό μετασχηματισμό, μέρος του οποίου αποτελεί πλέον και το “Metaverse”, ένας όρος που επινοήθηκε για να διευκολύνει περαιτέρω την ψηφιακή αλλαγή σε κάθε πτυχή της καθημερινότητας των ανθρώπων.

Αλλά, τι είναι το Metaverse;

Το Metaverse είναι ένα δίκτυο τρισδιάστατων, εικονικών κόσμων που στοχεύουν στην κοινωνική σύνδεση των ανθρώπων. Αποτελεί το επόμενο στάδιο ανάπτυξης του διαδικτύου, αφού λογίζεται ως μία τρισδιάστατη έκδοσή του, η αξιοποίηση του οποίου διευκολύνεται από τη χρήση γυαλιών και ακουστικών (headsets) εικονικής και επαυξημένης πραγματικότητας ή κατάλληλα τοποθετημένων αισθητήρων στον χώρο.

Μολονότι ο όρος έχει γίνει ευρέως γνωστός τα τελευταία χρόνια, η λέξη “metaverse” επινοήθηκε στην πραγματικότητα από τον συγγραφέα Neal Stephenson στο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας “Snow Crash” του 1992. Στο βιβλίο του, ο Stephenson αναφέρεται στο metaverse ως ένα ολοκληρωμένο ψηφιακό κόσμο που υπάρχει παράλληλα με τον πραγματικό κόσμο. Στο Metaverse του σήμερα, η φυσική πραγματικότητα συγχωνεύεται με τον ψηφιακό κόσμο, όπου τεχνολογίες που επιτρέπουν πολυαισθητηριακές αλληλεπιδράσεις συγκλίνουν με τα εικονικά περιβάλλοντα και τα αντικείμενα, δημιουργώντας εξατομικευμένους ψηφιακούς χαρακτήρες, τα «άβαταρ». Μέσω αυτών των άβαταρ οι χρήστες έχουν τη δυνατότητα να γνωρίζουν φίλους, να συνεργάζονται με συναδέλφους, να παίξουν παιχνίδια, ακόμη και να πάνε για ψώνια.

Αν και το metaverse βρίσκεται ακόμη στα πρώτα στάδια ανάπτυξής τους, πολλοί είναι αυτοί που ισχυρίζονται ότι το Metaverse θα είναι το μέλλον του διαδικτύου και επομένως της καθημερινότητας των ανθρώπων. Με τις Big Tech Εταιρείες να έχουν ήδη επενδύσει σε μεγάλο βαθμό σε αυτές τις τεχνολογίες, ο ρυθμός ανάπτυξής τους αυξάνεται συνεχώς. Το headset εικονικής πραγματικότητας “Oculus Quest” της Meta (πρώην Facebook) αποτέλεσε ήδη ένα από τα πιο δημοφιλή χριστουγεννιάτικα δώρα στις ΗΠΑ το 2021. Δημοφιλείς εταιρείες, όπως η Nike, έχουν ήδη αγοράσει ακίνητα σε πλατφόρμες εικονικής πραγματικότητας, ενώ καλλιτέχνες, όπως η Ariana Grande, πραγματοποιούν συναυλίες μέσα στο metaverse ως άβαταρ, που αλληλοεπιδρούν με άλλα σε πραγματικό χρόνο.

Εκτός όμως από τα παραπάνω, το Metaverse περιλαμβάνει επίσης μια έκρηξη πληροφοριών. Ο όγκος των προσωπικών δεδομένων που συλλέγονται από τους χρήστες είναι τεράστιος, κι έτσι, αναπόφευκτα εμφανίζονται σημαντικά ζητήματα προστασίας της ιδιωτικότητας και των δικαιωμάτων των χρηστών.

Προστασία προσωπικών δεδομένων σε περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας

Τα συστήματα εικονικής πραγματικότητας λειτουργούν καταγράφοντας εκτεταμένα βιομετρικά δεδομένα για το σώμα ενός χρήστη, συμπεριλαμβανομένων βιολογικών δεδομένων όπως η ταχύτητα της κίνησης των ματιών, η θερμοκρασία του σώματός του, αλλά και οι αυθόρμητες αντιδράσεις του σε ερεθίσματα. Μάλιστα, σύμφωνα με μία έρευνα,  περνώντας μόλις 20 λεπτά σε έναν προσομοιωτή εικονικής πραγματικότητας, καταγράφονται σχεδόν δύο εκατομμύρια μοναδικές εγγραφές της γλώσσας του σώματος. Επιπλέον, μία άλλη έρευνα συμπεραίνει πως μόλις πέντε λεπτά σε έναν τέτοιο προσομοιωτή, έχοντας αποκρύψει πλήρως όλα τα προσωπικά αναγνωριστικά του χρήστη, αρκούν για να ταυτοποιηθεί με ακρίβεια 95%, με την αξιοποίηση αλγορίθμων μηχανικής μάθησης.

Η συλλογή τέτοιου όγκου δεδομένων ίσως μπορεί να οδηγήσει σε βιομετρική καταγραφή των ανθρώπων με επακόλουθη συνέπεια την αποκάλυψη πληροφοριών για τις προτιμήσεις τους και τα ενδιαφέροντά τους. Κι αυτό διότι στις εμπειρίες της εικονικής πραγματικότητας δεν αποτυπώνονται μόνο οι εξωτερικές συμπεριφορές του χρήστη, αλλά και οι συναισθηματικές του διακυμάνσεις ή αντιδράσεις σε συγκεκριμένες καταστάσεις, με την καταγραφή για παράδειγμα της διαστολής της κόρης των ματιών ή της αλλαγής στις εκφράσεις του προσώπου του. Εάν για παράδειγμα ένας χρήστης αντικρίσει σε ένα περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας ένα λαμπερό κόκκινο αυτοκίνητο, η συναισθηματική απόκρισή του μπορεί εύκολα να αναλυθεί, να καταγραφεί και να παρακολουθηθεί, ακόμα και σε πραγματικό χρόνο. Η διαστολή της κόρης του θα μπορούσε να αποτυπώσει τον ενθουσιασμό που νιώθει ο χρήστης βλέποντας το αυτοκίνητο και οι γαλβανικές αποκρίσεις του δέρματος θα μπορούσαν να αποτυπώσουν την ένταση των συναισθημάτων του. Στο βαθμό μάλιστα που αυτά τα προσωπικά δεδομένα χρησιμοποιούνται από τους παράγοντες του Metaverse για να αξιολογήσουν τον χρήστη ή για να λάβουν αποφάσεις σχετικά με αυτόν, τότε θεωρούνται προσωπικά δεδομένα ειδικών κατηγοριών σύμφωνα με τον GDPR και οι εγγυήσεις για την προστασία τους θα πρέπει να είναι αυξημένες.

Η πρόσβαση σε τέτοια δεδομένα μπορεί να οδηγήσει σε εξαιρετικά αδιαφανείς και παρεμβατικούς τρόπους κατάρτισης προφίλ των φυσικών προσώπων, σε εκτεταμένη κατηγοριοποίησή τους, ακόμη και σε στόχευση προσώπων με βάση τα καταγεγραμμένα χαρακτηριστικά τους. Υπάρχουν ήδη αρκετές περιπτώσεις λήψης αποφάσεων βάσει τέτοιων πρακτικών και αλγοριθμικών συστημάτων.

Επιπρόσθετα, στο Metaverse, ο καθορισμός της οντότητας ή των οντοτήτων που θα έχουν την ευθύνη για τον προσδιορισμό των προσωπικών δεδομένων που θα υποβληθούν σε επεξεργασία και τον σκοπό επεξεργασίας (Υπεύθυνος Επεξεργασίας των δεδομένων), σίγουρα είναι μία δύσκολη απόφαση, αφού πιθανώς να περιλαμβάνει τον καθορισμό συγκεκριμένων ρόλων μέσω σε έναν περίπλοκο ιστό σχέσεων χωρίς προφανείς αρμοδιότητες.

Η δημιουργία των άβαταρ

Κάθε φορά που ένας χρήστης εισέρχεται στο metaverse, δημιουργεί το άβαταρ του. Για να «ζήσει» όμως και να «συνυπάρξει» αυτό με τα υπόλοιπα στοιχεία του metaverse, αλλά και για να εκτελέσει τις επιθυμητές δραστηριότητες, απαιτείται η κοινή χρήση και η έκθεση όλο και περισσότερων δεδομένων του χρήστη με τις εταιρείες τεχνολογίας που έχουν δημιουργήσει το εκάστοτε εικονικό περιβάλλον. Οι εταιρείες αυτές είναι σε θέση να αξιοποιήσουν εύκολα αυτά τα δεδομένα για να εξορθολογήσουν και να προσαρμόσουν κατάλληλα τα προϊόντα και τις υπηρεσίες τους, σύμφωνα με τις ατομικές προσδοκίες των χρηστών. Μία τέτοια ωστόσο πρακτική θα μπορούσε να οδηγήσει σε μεγαλύτερη εποπτεία των δραστηριοτήτων του χρήστη, με χαρακτηριστικό και αναμενόμενο απότοκο ακόμη και την πώληση των δεδομένων αυτών σε διαφημιστές.

Φυσικά, καθώς οι χρήστες θα παράγουν ασταμάτητα περισσότερα δεδομένα μέσα στο Metaverse, ο κίνδυνος κλοπής τους είναι αυξημένος. Καθώς οι χρήστες αυξάνουν το ψηφιακό τους αποτύπωμα στον νέο ψηφιακό κόσμο και βιώνουν μια συνεχώς πιο καθηλωτική εμπειρία, δημιουργούν μεγάλο όγκο προσωπικών δεδομένων, γεγονός που εγείρει ερωτήματα σχετικά με το ποιος είναι υπεύθυνος για την αποθήκευσή τους, την εν γένει επεξεργασία τους, αλλά και τη διασφάλισή τους από τυχόν κακόβουλες, μη εξουσιοδοτημένες προσπάθειες πρόσβασης και εν τέλει παραβίασης της ιδιωτικότητάς τους. Μία παραβίαση του κυβερνοχώρου θα μπορούσε να επιφέρει άμεσο οικονομικό πλήγμα στην εταιρεία/δημιουργό του ψηφιακού περιβάλλοντος, με ακόμη μεγαλύτερες συνέπειες για τους χρήστες του.

Τελικά σχόλια

Οι παραπάνω είναι μόνο κάποιοι από τους κινδύνους που φαίνεται να εγκυμονεί η εξάπλωση του Metaverse για τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των χρηστών του ως φυσικών προσώπων. Άλλα ζητήματα που προκύπτουν αφορούν ένα ευρύ φάσμα του εμπορικού και οικονομικού νομικού πλαισίου, όπως η νομιμοποίηση των εσόδων από παράνομες δραστηριότητες εντός του Metaverse, η ρύθμιση των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, τα ζητήματα των NFTs, αλλά και πλήθος θεμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Όσον αφορά τον τομέα της πνευματικής ιδιοκτησίας (copyright) ένα περίπλοκο ερώτημα θα ήταν εάν ένας χρήστης που δημιούργησε κάτι στο Metaverse, όπως το άβαταρ του, το σπίτι του ή το περιβάλλον δραστηριοποίησής του, θα κατέχει ο ίδιος τα δικαιώματα για τα δημιουργήματά του ή αυτά θα ανήκουν αποκλειστικά στην Εταιρεία στην οποία ανήκει το εικονικό περιβάλλον.

Εναπόκειται επομένως στις εταιρείες τεχνολογίας να προσαρμόσουν τις πολιτικές τους κατάλληλα, ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της επανάστασης που φέρνει σταδιακά ο κόσμος της εικονικής πραγματικότητας, ελαχιστοποιώντας τα ρίσκα για την παραβίαση της ιδιωτικότητας. Η Εταιρεία Meta έχει ήδη ανακοινώσει ότι πρόκειται να συνεργαστεί στενά με τους οργανισμούς για την προστασία των πολιτικών δικαιωμάτων προκειμένου να διασφαλίσει ότι το Metaverse αξιοποιεί μόνο τεχνολογίες που «έχουν κατασκευαστεί με τρόπο που να είναι περιεκτικός και ενδυναμωτικός για τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των ατόμων.»

Μεγάλο μέρος του νομοθετικού πλαισίου για την προστασία της ιδιωτικότητας στο Metaverse αναμένεται να βρει εφαρμογή, όπως ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία των Δεδομένων (GDPR), ενώ σε άλλες περιπτώσεις οι υφιστάμενοι νόμοι μπορεί να αποδειχθούν ανεπαρκείς για την αντιμετώπιση των συμπεριφορών στα εικονικά περιβάλλοντα, γεγονός που θα προκαλέσει την ψήφιση νέων νόμων και κανονισμών. Κάποιοι από αυτούς μπορεί να περιλαμβάνουν την ψήφιση του Digital Services Act, του Digital Markets Act, και του προτεινόμενου AI Regulation.

Καθώς το Metaverse γίνεται σταδιακά πραγματικότητα, αναμένεται να ανακύψουν και άλλα νομικά ζητήματα σχετικά με την προστασία των προσωπικών δεδομένων, που σίγουρα στην παρούσα φάση είναι αδύνατο να προβλεφθούν. Το καίριο ζήτημα που θα παραμείνει αφορά την αέναη παραγωγή πλήθους προσωπικών πληροφοριών για τους χρήστες του Metaverse, σε συνδυασμό με τη συνεχόμενη απαίτηση για νέο εξοπλισμό, τεχνικό υλικό και νέας γενιάς λογισμικό, τα οποία χρειάζεται εξ ορισμού και από τον σχεδιασμό τους να συνάδουν με τις θεμελιώδεις αρχές για την προστασία των προσωπικών δεδομένων.

Ελένη Καλπία

Δικηγόρος, Data Privacy Consultant