Οι κυβερνήσεις σε όλο το κόσμο εξετάζουν εναγωνίως τους τρόπους για να αποδεικνύουν πως οι πολίτες τους έχουν εμβολιαστεί κατά της νόσου COVID-19, σε έναν αγώνα δρόμου που φαίνεται να έχει καταλήξει στα λεγόμενα «διαβατήρια εμβολιασμού». Τα διαβατήρια αυτά θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην αναβίωση του τουρισμού, των επιχειρήσεων και της εν γένει οικονομίας των κρατών, αφού θα καθορίζουν ποιος μπορεί να ταξιδέψει, να μείνει σε ένα ξενοδοχείο, ακόμα και να επισκεφτεί ένα εστιατόριο, χωρίς να διακυβεύεται η προσωπική του ή η δημόσια υγεία.

Ήδη στο Ισραήλ, τα άτομα που έχουν λάβει και τις δύο δόσεις του εμβολίου κατά του ιού, μπορούν πλέον ένα εκδώσουν από το κράτος ένα “Green Pass”, στο οποίο αναγράφονται τα προσωπικά τους στοιχεία, όπως το ονοματεπώνυμο, καθώς και οι ημερομηνίες του εμβολιασμού τους. Το συγκεκριμένο πάσο σαρώνεται και χρησιμοποιείται για την είσοδο σε γυμναστήρια, ξενοδοχεία ή συναυλίες, ενώ για μεγάλο μέρος του ισραηλινού πληθυσμού, αποτελεί πλέον το εισιτήριο για την επιστροφή στην κανονικότητα.

Η Ελλάδα είναι μια από τις χώρες που επιθυμεί την άμεση έκδοση των διαβατηρίων εμβολιασμού, με στόχο να αναζωογονήσει τον τουρισμό της, ο οποίος έχει παραλύσει μετά από σχεδόν ένα χρόνο περιοριστικών μέτρων. «Παρατηρώντας την αντίδραση ορισμένων χωρών στις προτάσεις διαβατηρίων εμβολιασμού, αισθάνομαι ότι υπάρχει μεγάλη επιφυλακτικότητα. Πρέπει να γίνουν περισσότερα για να προετοιμαστούμε. Πρέπει να κινηθούμε πιο γρήγορα.», δήλωσε ο Υπουργός Τουρισμού, Χάρης Θεοχάρης.

Τα μέτρα αυτά ωστόσο για την απόδειξη της χαμηλής μεταδοτικότητας του ιού, έχουν γεννήσει καίρια θέματα ιδιωτικότητας και ηθικής νομιμότητας, που θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψιν πριν από την λήψη επίσημων αποφάσεων έκδοσης των διαβατηρίων.

Το διαβατήριο εμβολιασμού ενδεχομένως να έχει τη μορφή απλού έντυπου εγγράφου, το οποίο θα περιλαμβάνει προσωπικά δεδομένα. Η ασφάλεια των δεδομένων που παρουσιάζονται σε αυτή την υλική μορφή είναι σίγουρα αμφίβολη, αφού η πιθανότητα να χαθεί ή να κλαπεί το έγγραφο είναι αυξημένη. Ακόμη κι αν το διαβατήριο εκδίδεται σε ψηφιακή μορφή, η προστασία των δεδομένων του πολίτη συνεχίζει να διακυβεύεται. Το διαβατήριο αυτό θα αποτελεί σε κάθε περίπτωση μία εκτύπωση στοιχείων από κάποια εφαρμογή, μία συγκεντρωτική βάση δεδομένων ή ένα παρόμοιο σύστημα, στο οποίο θα περιλαμβάνεται πλήθος στοιχείων για τον εμβολιασμένο πολίτη, όπως εάν έχει αναπτύξει αντισώματα, τις ημερομηνίες και τα αποτελέσματα των αρνητικών του τεστ και άλλες πληροφορίες. Έτσι, προβληματισμοί εγείρονται σχετικά με τον νόμιμο κάτοχο αυτής της βάσης ή συστήματος δεδομένων, τους χειριστές της και την πιθανή πρόσβαση σε αυτή από ειδικά εξουσιοδοτημένους χρήστες ή τρίτους. Ως τρίτοι, θα μπορούσαν να εκληφθούν πλείστες συνεργαζόμενες με το εκάστοτε κράτος εταιρείες τεχνικής υποστήριξης, οι οποίες θα έχουν πρόσβαση σε όλα τα παραπάνω προσωπικά δεδομένα.

Ένα τέτοιο συγκεντρωτικό σύστημα απόδειξης εμβολιασμού αποτελεί στην ουσία ένα ιατρικό αρχείο, το οποίο θα πρέπει να λαμβάνει ιδιαίτερη μεταχείριση και να συμβαδίζει με τις αυξημένες απαιτήσεις ασφαλείας που απαιτούνται. Εκεί περιέχονται προσωπικά δεδομένα φυσικών προσώπων που αντιμετωπίζονται πάντοτε με ιδιαίτερη ευλάβεια και προσοχή, απ’ ότι απλά προσωπικά δεδομένα που βρίσκονται αποθηκευμένα σε σχετικές κρατικές βάσεις και συστήματα. Σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, οι αρχές ή οι εργοδότες έχουν τη δυνατότητα να απαιτήσουν πρόσβαση σε μέρος αυτού του αρχείου, αλλά κατά γενικό κανόνα, αυτή είναι η εξαίρεση. Η επιδημία του COVID-19 δεν θα πρέπει επ’ ουδενί να αποτελεί ακόμα μία εξαίρεση, ενώ οποιαδήποτε αποδοχή της λύσης αυτής οδηγεί σίγουρα σε λάθος κατευθύνσεις.

Επιπρόσθετα, τα διαβατήρια εμβολιασμού, ακριβώς επειδή θα περιέχουν ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα φυσικών προσώπων, απαιτείται να συμβαδίζουν με τις ρητά καθορισμένες αρχές του ευρωπαϊκού πλαισίου για την προστασία των δεδομένων, όπως αυτές του περιορισμού του σκοπού και της ελαχιστοποίησης των δεδομένων. Η προστασία των δεδομένων υγείας αποτελεί άλλωστε όχι μόνο ένα από τα κομβικά σημεία του Γενικού Κανονισμού για την Προστασία των Δεδομένων (“GDPR”), αλλά και τη βασική συνιστώσα των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) για την προστασία της ιδιωτική ζωής των φυσικών προσώπων και την άμβλυνση οποιωνδήποτε δυσμενών διακρίσεων σχετικά με την κατάσταση ενός ατόμου, σχετικά με την ηλικία, την εθνικότητα ή το φύλο. Οι νομικές απαιτήσεις για την προστασία των προσωπικών δεδομένων και του απορρήτου πρέπει να λαμβάνονται υπόψη πριν από οποιαδήποτε κρατική ενέργεια ενδέχεται να παρεμβαίνει έντονα και αισθητά στη σφαίρα της ιδιωτικότητας ενός ατόμου.

Αδιαμφισβήτητα, μία δίκαιη ισορροπία μεταξύ της προστασίας της δημόσιας υγείας και της διαφύλαξης της ιδιωτικότητας του ατόμου θα πρέπει να επιτευχθεί, ιδίως όσον αφορά την προστασία του ατόμου από την αξιοποίηση των δεδομένων του διαβατήριου για την παρακολούθηση ολόκληρων πληθυσμών, ακόμα και την αποφυγή περιθωριοποίησης ήδη ευπαθών ομάδων του πληθυσμού. Ιδιαίτερα προβληματική θα φάνταζε η περίπτωση που τα δεδομένα που συνδέονται με τον εμβολιασμό ενός ατόμου αξιοποιούντο για την επιδείνωση της ιδιαίτερης κατάστασής του. Για αυτούς του λόγους, τα δεδομένα που συλλέγονται και αποθηκεύονται σε συγκεντρωτικές βάσεις και συστήματα πρέπει να ελέγχονται και να διασφαλίζονται με τη λήψη προληπτικών τεχνικών και οργανωτικών μέτρων, μεταξύ άλλων για την άμβλυνση οποιουδήποτε κινδύνου μη εξουσιοδοτημένης πρόσβασης ή διαβίβασης σε τρίτα μέρη.

Οι προκλήσεις όμως δεν έχουν να κάνουν μόνο με τη συγκέντρωση θεαματικού όγκου προσωπικών δεδομένων σε βάσεις δεδομένων και συστήματα, αλλά με την προστασία της ίδιας της ελευθερίας του ατόμου, που αποτελεί τη βάση για την δημοκρατική κοινωνία. Όπως επεσήμανε ο Big Brother Watch, ένας μη κερδοσκοπικός βρετανικός οργανισμός για την εποπτεία των ατομικών ελευθεριών και του απορρήτου «Είμαστε πολλά περισσότερα από έναν αριθμό και έναν κωδικό εγγραφής, ή ακόμα χειρότερα από έναν βαθμό μέτρησης του κινδύνου από τον εμβολιασμό».

Ορισμένοι ειδικοί προειδοποιούν ακόμη και για ηθικά ζητήματα που θα ανακύψουν από την πιθανή αξιοποίηση των διαβατηρίων εμβολιασμού, όπως διακρίσεις εις βάρος ατόμων που δεν είναι φυσικά εφικτό να εμβολιαστούν για ιατρικούς λόγους ή λόγω έλλειψης εμβολίων στην χώρα τους, ή ακόμα κι επειδή δεν επιθυμούν να εμβολιαστούν. Σε ορισμένες χώρες, μεγάλο μέρος του πληθυσμού είναι αρκετά διστακτικό στην λύση του εμβολίου, γεγονός που θα σήμαινε ότι ορισμένες πληθυσμιακές ομάδες ενδέχεται να αποκλειστούν ακουσίως.

Πράγματι, η στάθμιση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών που διακυβεύονται είναι κρίσιμη και αναγκαία για τη σωστή λήψη αποφάσεων για τη δημόσια υγεία. Σε καμία περίπτωση η χρήση και ο έλεγχος των διαβατηρίων αυτών ή οποιουδήποτε άλλου πιστοποιητικού εμβολιασμού δεν θα πρέπει να επεμβαίνει υπέρμετρα στις πτυχές της ιδιωτικότητας των ατόμων, ούτε και να οδηγεί σε διακριτική μεταχείριση των ατόμων που έχουν εμβολιαστεί. Ως λύση διαφαίνεται σίγουρα η πρόληψη τέτοιων καταστάσεων, με τη θέση σε ισχύ προηγμένων τεχνικών και οργανωτικών μέτρων που θα αποτρέψουν δυσμενείς συνέπειες και θα ενισχύσουν την εμπιστοσύνη των πολιτών στους κρατικούς θεσμούς και αξίες.

Ελένη Καλπία
Δικηγόρος, Πιστοποιημένη DPO